Kolędy i ich historia. Skąd się wzięły kolędy? Kto i jak je tworzył? Kto pisał do nich muzykę?

Kiedyś kolędą dziękowało się swojemu panu

- Słowo „calendae” sięga czasów przedchrześcijańskich w Rzymie. Oznaczało pierwszy dzień miesiąca. Odwiedzano się wtedy, składano sobie życzenia. Potem –gdy już słowo „kolęda” przeniosło się do Polski – też miało inny sens, niż dzisiaj. Kolędą dziękowało się swojemu panu, u którego się służyło, za opiekę, za pracę, za wynagrodzenie. Chodziło też trochę o przymilanie się mu, bo za to dostawało się datki... Trzeba przyznać, że to było bardzo sensowne podejście - mówił na łamach świątecznego wydania „GL” w 2014 r. ks. prof. Franciszek Rosiński, wrocławski franciszkanin, antropolog i etnolog, zajmujący się religiami i wierzeniami pierwotnymi.

Czasem śpiewania kolęd zakazywano w kościele. Dlaczego?

Ten aspekt kolęd przeniósł się potem trochę do sfery sakralnej. Gdy chodzi o pieśni kościelne, związane z Bożym Narodzeniem, to jest sprawa nieco późniejsza. Nie nazywano ich początkowo kolędami. To były rotule, kantyki albo kantyczki. Kolędy nie od razu były utworami pobożnymi. Niektóre miały charakter świecki, ludyczny. Czasem zakazywano ich śpiewania w kościele.

Dlaczego? Bo miały charakter zbyt świecki, zbyt luźny i ludzie czasem się głośno roześmiali w czasie nabożeństwa, zwłaszcza gdy te pieśni towarzyszyły pokazom szopek ruchomych. Zresztą potem zakazano urządzania takich szopek w kościołach. One pokazywały bowiem często scenki nie związane z religią, ale świeckie – jakieś kłótnie, bójki itd.

W wieku XVII i XVIII najprężniejszymi ośrodkami twórczości kolędowej były niewątpliwie klasztory – franciszkańskie, benedyktyńskie i karmelitańskie. Jednym z najcenniejszych źródeł do historii kolędy klasztornej tego okresu jest rękopis z roku 1721 odkryty przez Adolfa Chybińskiego (stąd zwany Kantyczką Chybińskiego). Zawiera on najobszerniejszy spośród zachowanych zbiór kolęd (tekstów i licznych melodii) spisanych w klasztorze krakowskich karmelitanek.

Które z kolęd dzisiaj śpiewanych w polskich kościołach są najstarsze?

Najstarsza zachowana polska kolęda, pochodząca z 1424 roku, zaczyna się od słów „Zdrów bądź, Królu anielski”. Pierwotnie na początku XV wieku tłumaczono na język polski kolędy z łaciny i ze śpiewników braci czeskich. Tak było prawdopodobnie i w tym przypadku. Tej kolędy w kościele raczej się już nie śpiewa.

Prowizorka stała się najbardziej znaną kolędą świata

Z kolei z języka niemieckiego pochodzi ta najbardziej znana na świecie kolęda – „Cicha noc”. Ona powstała w 1818 roku, została przetłumaczona na mniej więcej 300 języków i dialektów na całym świecie. Ciekawostka jest to, że powstała one dość przypadkowo, gdy w kościele w Oberndorfie pod Salzburgiem zepsuły się organy. - Nieco zrozpaczony proboszcz Joseph Mohr postanowił coś zaradzić. Dwa lata wcześniej napisał wiersz. Gdy zepsuły się organy, w kilka godzin on i organista Franz Gruber wymyślili muzykę i zaśpiewali razem. Towarzyszył im chór. Organista grał na gitarze. Można powiedzieć, że taka prowizorka stała się najbardziej znaną kolędą świata – opowiada ks. prof. Franciszek Rosiński.

Staropolscy autorzy kolęd, podobnie jak większość artystów tworzących wówczas ad maiorem Dei gloriam, nie podpisywali swych utworów. Dziś możemy jedynie snuć domysły kim byli i z jakich środowisk się wywodzili. W okresie średniowiecza i renesansu, pomijając anonimowych tłumaczy hymnów łacińskich, twórcami kolęd byli przede wszystkim księża, mnisi, bakałarze, żacy, organiści i bezimienni poeci ludowi.

Kim byli autorzy tekstów kolęd?

Teksty kolęd pisali często bardzo znani twórcy, tak jak chociażby Adam Mickiewicz czy Juliusz Słowacki. Natomiast kolędą, która świetnie się u nas przyjęła i śpiewana jest do dziś, jest ta, napisana przez Piotra Skargę, czyli „W żłobie leży”.

Z kolei znakomity poeta Franciszek Karpiński, napisał tę najbardziej znaną polską kolędę – „Bóg się rodzi”. Warto zaznaczyć, że jej ostatnia zwrotka robiła karierę w najtrudniejszych dla Polaków czasach: „Podnieś rączkę, Boże Dziecię, błogosław ojczyznę miłą...”. Śpiewano ją na kazachskich stepach, na Syberii. Polscy zesłańcy w Kołymie, gdy umierali, chcieli ją usłyszeć.

Twórcami kolęd byli także między innymi Mikołaj Sęp Szarzyński i Andrzej Morsztyn, w XIX w Zygmunt Noskowski, a na pocz. XX w Feliks Nowowiejski. Kolędę Lulajże, Jezuniu Fryderyk Chopin zacytował w środkowej części scherza h-moll op.20. Ze współczesnych kolędy komponował Witold Lutosławski.

Kto pisał muzykę do kolęd?

- Zwykle autorzy melodii są anonimowi, ale często to są przerobione utwory wcześniej już znane, np. mazurki, kujawiaki, obertasy, jakieś hymny czy pieśni. Dlatego potem kolędy, które powstały na ich bazie, stały się tak bliskie zwykłym ludziom. Wystarczyło tylko podłożyć do nich tekst. Czasami robiono na odwrót – do melodii znanych kolęd podkładano tekst związany z bieżącymi wydarzeniami. Początek kolędy był religijny, a dalsza część już zupełnie nie. Pod koniec wojny śpiewano np.: „Dzisiaj w Londynie wesoła nowina, tysiąc bombowców leci do Berlina. Berlin się pali, Hamburg się wali, Hitler w kominie, Stalin w Berlinie”. Na tej zasadzie rodziły się kolędy powstańcze, zsyłkowe, obozowe. Miały podtrzymywać ducha. Żałuję, że dzisiaj znane są właściwie tylko te kolędy, które emituje się w radiu czy telewizji – mówi ks. prof. Franciszek Rosiński.

Największy rozkwit twórczości kolędowej nastąpił w baroku, w XVII i XVIII wieku, potem jeszcze w XIX.

Mamy ponad 500 kolęd i pastorałek. I cały czas powstają nowe

W polskim dorobku kulturalnym zachowało się ponad 500 kolęd i pastorałek. W XIX wieku rozpoczęto na większą skalę zbieranie kolęd i pastorałek, a punktem odniesienia jest wydany w 1843 zbiór Pastorałki i kolędy z melodiami czyli piosnki wesołe ludu w czasie świąt Bożego Narodzenia po domach śpiewane autorstwa księdza Michała Mioduszewskiego.

Współcześnie kolędy nadal wykonywane są w praktyce ludowej na wsiach podczas okresu Bożego Narodzenia oraz Godów oraz w kościołach, szkołach, podczas jasełek, w domach podczas Wigilii. Kolędy polskie jako jedne z nielicznych w Europie są żywym elementem tzw. kolędowania po domach.

Powstają też nowe kolędy, komponowane przez współczesnych twórców, których popularność dorównuje kolędom tradycyjnym, np. kolęda z lat 30. XX w Nie było miejsca dla Ciebie, czy Kolęda o gwieździe z musicalu Kolęda Nocka z lat. 80 XX w.

Zobacz też: Dzieci ze Studia Piosenki Rezonans w Zielonej Górze śpiewają kolędy. Prezydent zapala choinkę.

Niektóre popularne kolędy polskie

• A cóż z tą dzieciną
• A wczora z wieczora
• Ach, ubogi żłobie
• Anioł pasterzom mówił
• Bóg się rodzi, moc truchleje
• Bracia patrzcie jeno
• Chrystus się nam narodził
• Do szopy, hej pasterze
• Dzieciątko się narodziło
• Dziecina mała
• Dzisiaj w Betlejem
• Gdy się Chrystus rodzi
• Gdy śliczna Panna
• Gore gwiazda Jezusowi
• Hej bracia! czy śpicie
• Hej hej, lelija Panna Maryja
• Hej w dzień narodzenia
• Hej, weselmy się
• Hola hola, pasterze z pola
• Jam jest dudka Jezusa mojego
• Jezu, śliczny kwiecie
• Jezus Bóg i człowiek w stajence betlejemskiej narodzony
• Jezus malusieńki
• Jezusa narodzonego wszyscy witajmy
• Lulajże, Jezuniu
• Mędrcy świata, Monarchowie
• Mizerna cicha
• My też pastuszkowie
• Najświętsza Panienka po świecie chodziła
• Narodził się Jezus Chrystus
• Nowy Rok bieży
• O gwiazdo betlejemska
• Oj, maluśki, maluśki
• Pasterze mili
• Pójdźmy wszyscy do stajenki
• Północ już była
• Powiedzcie pasterze mili
• Przybieżeli do Betlejem
• Skrzypi wóz
• Świeć, gwiazdeczko, świeć
• Tryumfy Króla Niebieskiego
• W żłobie leży
• Wesołą nowinę bracia
• Witaj gwiazdko złota
• Wśród nocnej ciszy
• Z narodzenia Pana
• Zaśnij Dziecino
• Zdrow bądź, krolu anjelski

W tekście wykorzystano obszerne fragmenty wywiadu opublikowanego na łamach świątecznego wydania GL w 2014 r. z ks. prof. Franciszek Rosińskim, wrocławskim franciszkaninem, antropologiem i etnologiem, zajmującym się religiami i wierzeniami pierwotnymi. Z profesorem Uniwersytetu Wrocławskiego, wykładowcą Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego rozmawiał Maciej Sas. A także informacje z Wikipedii oraz strony staropolska.pl.

Teksty polskich kolęd

Zobacz też: KOLĘDY NA ŚWIĘTA - ŚPIEWNIK Z TEKSTAMI. ZNANE KOLĘDY W PIĘKNEJ OPRAWIE - POBIERZ I WYDRUKUJ!

OJ, MALUŚKI MALUŚKI

Oj,maluśki, maluśki,maluśki
Jakorękawicka
Algoli tez jakoby, jakoby
Kawałeczek smycka.

Cy nie lepiej Tobie by,
Tobie by
siedzieć było wniebie,
wsak Twój Tatuś
kochany, kochany
nie wyganiał Ciebie.

Tam ci zawsze
słuzyły, słuzyły
prześliczne janioły,
a tu lezys sam
jeden, sam jeden
jako palec goły

Tam wciornaska
wygoda, wygoda,
a tu bieda wsędzie,
ta Ci teraz
dokuca, dokuca.
ta i potem będzie.

Tam kukiołki
jadałeś, jadałeś
z carnuską i miodem,
tu się tylko
zasilać, zasilać
musis samym głodem.

PÓJDŹMY WSZYSCY DO STAJENKI

Pójdźmy wszyscy do stajenki,
do Jezusa i Panienki!
Powitajmy maleńkiego
i Maryję, Matkę Jego.

Witaj, Jezu ukochany,
od Patryarchów czekany.
Od Proroków ogłoszony,
od narodów upragniony.

Witaj, Dzieciąteczko w żłobie,
wyznajemy Boga w Tobie.
Coś się narodził tej nocy,
byś nas wyrwał z czarta mocy.

Witaj, Jezu nam zjawiony;
witaj, dwakroć narodzony,
raz z Ojca przed wieków wiekiem,
a teraz z Matki człowiekiem.